Wugondisi ngu tidimi timbidi ditikoni da Mosambiki: ndzila ya magondiselo

Abstract

Ndzila yiya ya magondiselo, hiyibhate yicixonipha kuhambanelana ka tidimi ni mitumbunuku kota cikombisu ca tithomba ta Mosambiki, yicinavela taku yivhunetela vagondisi ka mithumu yawe ya wugondisi ngu tidimi timbidi yitsimbitiswaku Mosambiki kukhukhela dilembe da 2004, yi yikombisaku taku, ngu ditshuri, makungu ya mathumiselo ya tidimi mani lisima ka micawa ya vabwabwati. Ngu cigelo ciya, n’thumu wuwa wukongometa kuva cipaluxi ca wuchari wa magondiselo yokombisana ka vagondisi ni vagondi hambi ni ka mithumu ya wucharihisi wa vagondisi va makungu ya wugondisi ngu tidimi timbidi. Dibhuku diya diwumbwa ngu n’chanu wa sigava ni cimweco, hahandze ka cigava ca maphelelo ni ca sigondo sa wuvhuneteli wugondi. Cigava cophela ciwombawombaku mayelanu ni “Wugondisi ngu tidimi timbidi kota ndzila yoxula wuyabanisi wa vathu”, cihiramba kuva hipimisisa civhunu ca wugondisi ngu tidimi timbidi kota pulani yiguletaku lisima la tidimi ta Mosambiki ka makhalu malumbako Ciputukezi, hambi kota pulani yichugwatisiku mahanyela ni wuthu wa vathu. Cigava ca wumbidi cixawutela mayelanu ni “N’talu wohambanahamaba wa tidimi, Afrika” kota ditikuhombe diku ni n’talu wohambanahambana wa tidimi mafuni. Cigava ciya, cikombisa makhalu ni tixaka ta tidimi, tidimi totshanganisa vabwabwabti va tidimi tohambanela, makungu ya mathumiselo ya tidimi ni mazumbelo ya lisima ya Tidimi ta Bantu tifelengetaku cipandi ca Afrika wa Wulambwe ka Sahara. Cigava ca wuraru “Tidimi ni wugondisi Mosambiki” ciwombawomba ngu mazumbelo ya tidimi Mosambiki, mitengo ya vabwabwati, makungu ya mathumiselo ya tidimi Mosambiki ngu kuxawutela bhindulu, sikaratu ni tindzila ta tiphya tivangwaku ngu kutsimbitiswa ka wugondisi ngu tidimi timbidi ditikoni. Ngu dimwani dikhelo, cigava ciya cabwabwata ngu kutumbunuka ni kuyandza ka dikungu da wugondisi wa cigava cophela ngu tidimi timbidi Mosambiki, yiziwaku kota PEBIMO ni ka dikungu da makungu ya wugondi kulera ni kubhala (alifabhetizasawu) wa vavasikati ngu tidimi ta n’tumbunuku Mosambiki. Cigava ca wumune “Lidimi, citshungu ni wugondisi: cicopi” cidzivisa mitengo ya vacopi, makungu ya lidimi la cicopi hambi ni wugondisi wa cicopi ditikoni da Mosambiki. N’ndani ka cigava ca wun’chanu, kudziviswa 10 da sitoloveto sifelwaku kugondiswa ngu kukombisana ka vagondisi ni vagondi wugondani. Ka n’cawa wuwa wa sitoloveto, kuni sileya sifanelwaku kuhambwa kutsimbilani ka cigondo disalani ni simwani sinamahwaku kota dikungu da wugondi ngu mbimo yokari. Dibhuku diya digemeta ngu sipandi siraru sa milongoloko ya sikombamapswi sa wuchari. Ka cipandi cophela, kuni cikombamapswi ya wuchari mangathumiswa n’ndani ka mibhalu yiakaku dibhuku diya. Aniko, ka cipandi ca wumbidi ni ca wuraru, kumanwa longoloko wa sikombamapswi ya wuchari malumbaku Wuchari wa N’tumbunuku, Matematika ni ya Wuchari wa Wuthu ngu Ciputukezi ni Cicopi.